سفر به قلب شهر سوخته، از جراحی مغز تا اولین چشم مصنوعی جهان

تصور کنید به ۵۰۰۰ سال پیش بازگشته‌اید؛ جایی در دل کویر که امروز سکوت حکم‌فرماست، اما روزگاری یکی از زنده‌ترین، صنعتی‌ترین و شگفت‌انگیزترین شهرهای جهان باستان بوده است. شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان، نه یک خرابه، بلکه بزرگترین میراث تمدن عصر مفرغ در شرق فلات ایران است. برخلاف تصور، اینجا نه یک دهکده، بلکه یک کلان‌شهر بسیار پیشرفته بود که حدود ۵۰۰۰ سال پیش، همزمان با ظهور تمدن‌های بزرگ بین‌النهرین و دره سند، شکوفا شد.

شهر سوخته با وسعتی بیش از ۲۸۰ هکتار، شامل بخش‌های مسکونی، بخش‌های صنعتی، گورستان عظیم و ساختمان‌های عمومی است که نشان‌دهنده یک سیستم شهری کاملاً برنامه‌ریزی‌شده و مدرن است. در زمان اوج، دریاچه پرآب هامون و رودخانه هیرمند، این منطقه را به یکی از حاصلخیزترین و مهم‌ترین مراکز تجاری و فرهنگی تبدیل کرده بودند. در سال ۲۰۱۴، سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) سرانجام نام شهر سوخته را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد تا اهمیت آن برای تاریخ بشریت تثبیت شود.

چرا "سوخته"؟ ریشه‌یابی یک نام پرابهام

نام "شهر سوخته" (Burnt City) در واقع یک نام‌گذاری جدید است که در قرن اخیر به دلیل مشاهده لایه‌های ضخیم خاکستر بر تپه‌های باستانی توسط باستان‌شناسان و کاشفان بریتانیایی، بر این مکان نهاده شد. اما واقعیت باستان‌شناسی چیز دیگری است. این خاکسترها، عمدتاً بقایای کوره‌های عظیم صنعتی و کارگاه‌های سفالگری و ذوب فلزات بوده‌اند که نشان از تولید انبوه در این شهر دارد، نه لزوماً بقایای یک حریق فراگیر. این شهر نه در آتش سوخت، بلکه در برابر قهر طبیعت و خشک‌سالی گسترده زانو زد.

گاه‌شماری زندگی در شهر سوخته: چهار دوره در یک تمدن

کاوش‌های تیم‌های باستان‌شناسی، عمر شهر سوخته را به چهار دوره اصلی تقسیم کرده‌اند که هرکدام نشان‌دهنده سطح متفاوتی از رشد و شکوفایی است. دوره اول (حدود ۳۲۰۰ تا ۲۸۰۰ ق.م) دوره آغاز شکل‌گیری و استقرار بود. دوره دوم (حدود ۲۸۰۰ تا ۲۵۰۰ ق.م) اوج شکوفایی و رشد جمعیت است که بیشترین یافته‌های شگفت‌انگیز متعلق به آن است. دوره سوم (حدود ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ ق.م)، دوره ثبات و بلوغ بود و تجارت با مناطق دوردست به اوج رسید. اما در دوره چهارم (حدود ۲۲۰۰ تا ۱۸۰۰ ق.م)، با کاهش سطح آب هیرمند و آغاز خشکسالی‌های گسترده، شهر به تدریج خالی از سکنه شد و سرانجام به خواب ۵۰۰۰ ساله رفت.

معجزات علمی و هنری: تمدن اولین‌های جهان

نبوغ مردم شهر سوخته را باید در یافته‌هایی جستجو کرد که مرزهای علم و هنر دنیای باستان را جابجا کرده‌اند. شهر سوخته سندی است بر اینکه پزشکی علمی، بیش از آن‌چه تصور می‌شد، ریشه در این سرزمین داشته است.

پزشکی فراتر از زمان: جراحی مغز و پروتز

کشف اولین چشم مصنوعی جهان در قبر زنی بلندقامت، نه تنها یک رکورد، بلکه یک معجزه تکنولوژیک است. این پروتز از جنس ترکیب قیر و چربی حیوانات ساخته شده بود و با ظرافت بی‌نظیری، خطوط مویرگی روی آن با ریزترین مفتول‌های طلایی حکاکی شده بود. این زن به دلیل دفن با جواهرات گرانبها، احتمالاً دارای جایگاه بسیار بالایی در جامعه بوده است.

بزرگترین شگفتی، انجام موفقیت‌آمیز جراحی مغز بود. یافته‌های گورستان نشان‌دهنده انجام عمل جراحی باز کردن جمجمه (ترپانیشن) روی سر دختری ۱۳ ساله برای درمان بیماری هیدروسفالی یا تومور مغزی است. آثار ترمیم استخوان نشان می‌دهد که این عمل موفقیت‌آمیز بوده و بیمار پس از آن زندگی کرده است؛ شاهدی بر نبوغ پزشکی باستان.

هنر پیشرو: انیمیشن و بازی‌های استراتژیک

مردم شهر سوخته نه‌تنها دانشمند، بلکه هنرمندان و متفکران بزرگی بوده‌اند. جام سفالی مشهور شهر سوخته، با نقوش یک بز کوهی که در پنج حرکت متوالی به سمت درختی جهیده و برگ آن را می‌خورد، اولین تلاش ثبت‌شده بشر برای ایجاد تصویر متحرک است. این انیمیشن ۵۰۰۰ ساله نشان‌دهنده درک عمیق هنرمندان ایرانی از توالی حرکات و پرسپکتیو است.

همچنین، کشف قدیمی‌ترین تخته نرد جهان، به همراه ۶۰ مهره از سنگ‌های قیمتی مانند عقیق و فیروزه، و یک جفت تاس، نشان می‌دهد که این مردم علاوه بر صنعت، به بازی‌های استراتژیک و تفریحات فکری نیز اهمیت می‌دادند. این بازی در واقع قدیمی‌تر از نمونه‌های یافت‌شده در بین‌النهرین است.

معماری و ساختار اجتماعی: شهر صلح وثروت

ساختار اجتماعی شهر سوخته یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های آن است؛ شهری که بدون نیاز به دیوار و سلاح‌های جنگی، پنج هزاره را پشت سر گذاشت. این شهر یک الگوی بی‌نظیر از شهرسازی پیشرفته بود. شهر دارای بخش‌های مجزا برای زندگی مسکونی و بخش‌های صنعتی پرسر و صدا بود. لوله‌کشی‌های سفالی برای مدیریت آب و دفع فاضلاب در برخی قسمت‌های شهر یافت شده که حاکی از درک دقیق مهندسی شهری است.

یکی از ویژگی‌های کلیدی که شهر سوخته را متمایز می‌کند، فقدان کامل سلاح‌های جنگی یا استحکامات دفاعی است. این شهر بر پایه تجارت و روابط دیپلماتیک با تمدن‌های اطراف بنا شده بود و نه قدرت نظامی. این موضوع لقب "شهر صلح" را برازنده آن کرده است.

جایگاه زن در این جامعه نیز بسیار مورد توجه محققان است. تدفین زن صاحب چشم مصنوعی با آن همه ثروت و جایگاه، نشان می‌دهد که زنان در این جامعه از نفوذ و احترام بالایی برخوردار بوده‌اند و در امور صنعتی و تصمیم‌گیری‌های کلان اجتماعی فعال بوده‌اند.

اقتصاد و صنعت: قطب تولید و تجارت

اقتصاد شهر سوخته بر پایه سه ستون اصلی استوار بود: کشاورزی، دامداری و صنعت پیشرفته که آن را به یک مرکز مهم تجاری تبدیل کرده بود.

شهر سوخته مرکز تولید زیورآلات برای فلات ایران بود. مواد خام از مناطق دوردست (مانند بدخشان افغانستان برای لاجورد و فیروزه) به سیستان وارد می‌شد و پس از فرآوری، به سایر نقاط صادر می‌شد. کارگاه‌های فلزکاری برای ساخت ابزار و تزئینات مسی بسیار فعال بوده‌اند و بقایای پارچه و وسایل ریسندگی نشان می‌دهد که نساجی نیز یکی از مشاغل مهم در این شهر بوده است.

تنوع و کیفیت سفال‌های کشف شده نیز حیرت‌آور است. این سفال‌ها با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی، ابزار تبادل فرهنگی و همچنین نگهداری مواد غذایی بودند. همچنین مهرهای استوانه‌ای و مسطح برای تأیید مالکیت و قراردادهای تجاری استفاده می‌شده که نشان‌دهنده نظام حقوقی پیشرفته‌ای است.

دلیل نابودی و راز پایان تمدن شهر سوخته

همان‌طور که گفته شد، علت نابودی شهر سوخته نه جنگ، بلکه مجموعه‌ای از عوامل زیست‌محیطی و اقتصادی بود که به زوال تدریجی آن انجامید. عامل اصلی که به پایان این تمدن ۵۰۰۰ ساله انجامید، تغییرات اقلیمی بود. رودخانه هیرمند، منبع اصلی حیات، به مرور مسیر خود را تغییر داد و دریاچه هامون شروع به خشک شدن کرد. کمبود آب، کشاورزی و دامداری را مختل کرد و میلیون‌ها نفر را مجبور به مهاجرت به مناطق جدید کرد و در نتیجه شهر سوخته قدرت مرکزی خود را از دست داد.

گورستان شهر سوخته یکی از بزرگترین گورستان‌های باستانی جهان است. نحوه تدفین، نوع اشیاء همراه جسد و تحلیل‌های DNA روی اسکلت‌ها، دریچه‌ای است به روی زندگی، رژیم غذایی و بیماری‌های مردم سیستان باستان. این گورستان بزرگترین بانک اطلاعاتی ما از ساختار اجتماعی و خانوادگی آن دوره است.

شهر سوخته امروز و اهمیت آن برای گردشگری ایران

امروز، شهر سوخته به عنوان یک جاذبه‌ی گردشگری فرهنگی و تاریخی، نقش مهمی در معرفی تاریخ ایران دارد. بازدید از این محوطه به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد که به طور مستقیم، با عظمت مهندسی، پزشکی و هنری اجداد خود روبرو شوند. دسترسی به این منطقه از طریق جاده زابل به زاهدان آسان است. موزه تخصصی شهر سوخته در نزدیکی سایت اصلی، بهترین مکان برای مشاهده آثار اصلی از جمله چشم مصنوعی، ظروف انیمیشن و تخته نرد است.

نتیجه‌گیری

شهر سوخته نه یک شهر باستانی، بلکه یک کتابخانه زنده است. تمدن ۵۰۰۰ ساله سیستان و بلوچستان مهد صلح، نبوغ و هنر بود. ارزش این منطقه در فهرست میراث جهانی یونسکو فراتر از مرزهای ایران است و گواهی بر این حقیقت است که ریشه‌های علم و تمدن، عمیقاً در خاک این سرزمین نهفته است.