علت آتش سوزی جنگل های شمال هیرکانی و زاگرس؛ راهکار پیشگیری

شاید عجیب به نظر برسد؛ در حالی که تقویم اواخر پاییز را نشان می‌دهد و انتظار داریم کوه‌ها پوشیده از برف و هوا مرطوب باشد، اخبار نگران‌کننده‌ای از جنگل‌های باستانی هیرکانی به گوش می‌رسد. دود غلیظ در آسمان «الیت» مرزن‌آباد، جنگل‌های چالوس و ارتفاعات گیلان، زنگ خطر را برای همه ما به صدا درآورده است.

ما در بوم و بنا معتقدیم که «بنا» تنها زمانی ارزشمند است که «بوم» (طبیعت) زنده باشد. از بین رفتن هر متر مربع از جنگل‌های ایران، نه تنها یک فاجعه زیست‌محیطی، بلکه تهدیدی مستقیم برای آینده فرزندان ما، صنعت گردشگری و حتی ارزش املاک منطقه است. اما چرا این اتفاق می‌افتد؟ چرا جنگل‌هایی که باید در این فصل خیس از باران باشند، طعمه حریق می‌شوند؟

پارادوکس آتش در دل سرما؛ چرا شمال می‌سوزد؟

برخلاف تصور عموم که آتش‌سوزی را مختص گرمای مردادماه می‌دانند، آمارها نشان می‌دهد که پاییز و اوایل زمستان، یکی از خطرناک‌ترین فصول برای جنگل‌های شمال ایران است. این پدیده سه دلیل عمده دارد:

۱. پدیده جوی «باد فِون» (Foehn) یا باد گرم

متهم ردیف اول آتش‌سوزی‌های اخیر شمال، یک پدیده هواشناسی است. زمانی که توده‌های هوا از روی رشته‌کوه‌های البرز عبور کرده و به سمت دامنه‌های شمالی (گیلان و مازندران) سرازیر می‌شوند، بر اثر فشرده‌سازی، به شدت گرم و خشک می‌شوند. این باد که محلی‌ها به آن «گرمش» می‌گویند، رطوبت هوا را به شدت کاهش داده و دما را گاهی تا ۱۰ الی ۱۵ درجه افزایش می‌دهد. این باد مثل یک سشوار غول‌پیکر عمل می‌کند و رطوبت جنگل را می‌مکد.

۲. انبار باروت طبیعی (برگ‌های پاییزی)

در پاییز، کف جنگل پوشیده از میلیون‌ها تن برگ خشک است. برخلاف تابستان که گیاهان سبز و آبدار هستند، در پاییز این برگ‌ها کاملاً خشک و شکننده می‌شوند. ترکیب «باد گرم خشک‌کننده» + «انبوه برگ‌های خشک»، جنگل را به یک انبار باروت تبدیل می‌کند که تنها منتظر یک جرقه است.

آن‌سوی البرز؛ بلوط‌های زاگرس هم در امان نیستند

وقتی از آتش‌سوزی جنگل حرف می‌زنیم، نباید نگاهمان را فقط به نوار سبز شمال محدود کنیم. جنگل‌های زاگرس، ریه‌های تنفسی غرب و جنوب غرب ایران (از کردستان و ایلام تا کهگیلویه و فارس)، داستان غم‌انگیز دیگری دارند.

اگر شمال ایران قربانی «باد گرم پاییزی» می‌شود، زاگرس قربانی «گرمای سوزان تابستان» و متاسفانه عوامل انسانی است. درختان بلوط چند صد ساله که میراث طبیعی ایران هستند، هر ساله به دلیل آتش زدن "پس‌چر" مزارع (کاه و کلش باقی‌مانده) توسط کشاورزان یا قاچاقچیان ذغال، در آتش می‌سوزند. اگرچه زمان آتش‌سوزی‌ها متفاوت است، اما درد مشترک است: از دست رفتن پوشش گیاهی که سد دفاعی ما در برابر سیل و ریزگردهاست. ما در بوم و بنا معتقدیم یک طبیعت‌گرد واقعی، فرقی بین "هیرکانی" و "زاگرس" نمی‌گذارد؛ هر درخت، یک سرباز برای حفظ حیات ایران است.

درس‌هایی از تاریخ؛ داغ‌هایی که فراموش نمی‌شوند

برای اینکه عمق فاجعه را درک کنیم، بد نیست نگاهی به تقویم تلخ آتش‌سوزی‌های ایران بیندازیم. این‌ها فقط آمار نیستند؛ هشدارهایی هستند که با هزینه سنگین ثبت شده‌اند:

فاجعه پارک ملی گلستان (تکرار سریال غم‌انگیز): پارک ملی گلستان، قدیمی‌ترین پارک ملی ایران، بارها طعمه حریق شده است. در یکی از تلخ‌ترین موارد در دهه ۹۰، آتش‌سوزی بیش از یک ماه ادامه داشت. دلیل؟ اغلب شکارچیان غیرمجاز یا مسافرانی که در حاشیه جاده آتش روشن کرده بودند و باد شدید دره، مهار آن را غیرممکن کرده بود.

قهرمانان مریوان و گچساران (وقتی آتش جان می‌گیرد): آتش‌سوزی جنگل فقط درختان را نمی‌کشد؛ انسان‌ها را هم قربانی می‌کند. هرگز فداکاری فعالان محیط‌زیستی و کوهنوردان شجاعی (مانند شهدای سبز مریوان یا البرز زلالی در گچساران) را فراموش نمی‌کنیم که با دست خالی و تنها با دمنده‌های هوا به دل آتش زدند تا از بلوط‌ها محافظت کنند و جان خود را فدا کردند.

آتش‌سوزی منطقه "خائیز": منطقه حفاظت‌شده خائیز در کهگیلویه، نمونه‌ای بود که نشان داد چگونه یک اختلاف محلی یا یک سهل‌انگاری کوچک، می‌تواند هزاران هکتار زیستگاه پلنگ ایرانی و پرندگان کمیاب را خاکستر کند.

اهنمای حیاتی برای مسافران و مالکان ویلا

اگر شما از طریق بوم و بنا ویلایی اجاره کرده‌اید یا ملکی در شمال دارید، مسئولیت سنگینی بر دوش شماست. در روزهایی که هواشناسی هشدار «باد گرم» می‌دهد، باید پروتکل‌های زیر را رعایت کنید:

۱. قانون طلایی: «در روزهای بادی، آتش ممنوع»

حتی اگر فکر می‌کنید محتاط هستید، در روزهایی که باد می‌وزد، به هیچ وجه در فضای باز (حتی در منقل حیاط ویلا) آتش روشن نکنید. باد می‌تواند جرقه‌های ریز را تا صدها متر جابجا کند. یک جرقه کوچک روی سقف چوبی همسایه یا برگ‌های خشک جنگل، فاجعه می‌آفریند.

۲. مدیریت خاکستر و ذغال (تکنیک غرق‌آب)

بسیاری تصور می‌کنند ذغال وقتی قرمز نیست، خاموش شده است. اما مغز ذغال تا ساعت‌ها گرما دارد.

1. راهکار: روی ذغال‌ها آب فراوان بریزید و هم بزنید تا تبدیل به گل شود. حداقل ۳۰ دقیقه صبر کنید. هرگز خاکستر را در سطل زباله پلاستیکی یا پای درخت نریزید.

۳. خطر پنهان خودروهای آفرود

سیستم کاتالیزور اگزوز خودروها به شدت داغ می‌شود (تا ۶۰۰ درجه). تماس کف خودرو با علف‌های بلند و خشک، می‌تواند بلافاصله باعث آتش‌سوزی شود. همیشه در فضاهای خاکی بدون پوشش گیاهی پارک کنید.

۴. جمع‌آوری زباله‌های براق (اثر ذره‌بینی)

شیشه آب معدنی شکسته یا فویل آلومینیومی غذا در طبیعت، زیر نور خورشید مثل ذره‌بین عمل کرده و برگ‌های خشک را آتش می‌زنند.

جعبه ابزار نجات جنگل؛ چه تجهیزاتی داشته باشیم؟

چه طبیعت‌گرد حرفه‌ای باشید و چه مالک یک باغ‌ویلا، داشتن تجهیزات زیر در زمان طلاییِ شروع آتش، حیاتی است:

آتش‌کوب (Fire Swatter): ساده‌ترین و موثرترین ابزار. وسیله‌ای شبیه بیل با سری لاستیکی پهن که با ضربه زدن، آتش علفزار را خفه می‌کند. داشتن آن در هر ویلای جنگلی واجب است.

دمنده هوا (Blower): شاید عجیب باشد، اما جنگلبانان با فشار هوا، برگ‌های خشک را از مسیر آتش دور می‌کنند (آتش‌بُر سریع) یا شعله‌های ضعیف را از منبع سوخت جدا می‌کنند.

کپسول‌های «بیوورسال»: برای جنگل، کپسول‌های پودری معمولی عالی نیستند. کپسول‌های پایه آب و گاز یا بیوورسال (Bioversal) که دوستدار محیط‌زیست هستند و آتش را خفه می‌کنند، بهترین گزینه‌اند.

کوله پشتی آب‌پاش: یک مخزن ۲۰ لیتری دستی که مثل کوله پشتی بسته می‌شود. برای خاموش کردن لکه‌های آتش در نقاطی که شلنگ آب نمی‌رسد، معجزه می‌کند.

سخن پایانی:

آتش‌سوزی جنگل‌های ایران، زخمی است که بر پیکر تاریخ طبیعی ما می‌نشیند. بازسازی یک سانتیمتر خاک جنگلی صدها سال زمان می‌برد، اما نابودی آن تنها چند ثانیه طول می‌کشد. ما در مجموعه بوم و بنا، ضمن ارائه بهترین خدمات ملکی، خود را متعهد به حفاظت از این بوم زیبا می‌دانیم. بیایید با رعایت نکات ساده و گزارش سریع آتش‌سوزی به شماره‌های ۱۵۰۴ (منابع طبیعی) و ۱۲۵، نگهبانان شایسته‌ای برای این گنجینه سبز باشیم.

شما چه تجربه‌ای دارید؟ تا به حال شاهد آتش‌سوزی در جنگل بوده‌اید؟ نظرات خود را برای ما بنویسید.